آریایی ها اقوامی بودند که از آسیای مرکزی ، به خاطر یخبندان های فصلی و کمبود غذا ، از شمال فلات ایران و از دو سوی دریاچه ی خزر وارد سرزمینی شدند که بعدها به نام آنها ایران نام گرفت. گروهی از این اقوام به نام پارت ها در مناطق شمال شرقی ایران (خراسان و گرگان امروزی) ساکن شدند و گروه دیگری که ماد و پارس نامیده می شدند ، با گذشتن از آذربایجان ، به سوی سرزمین های جنوب غربی حرکت کردند( در اواسط قرن نهم پیش از میلاد، آشوری های عراق برای تخستین بار ، از سرزمین پارسوآ به عنوان دشمن همسایه در کتیبه های خود یاد کرده اند. پژوهشگران نیز بر پایه این اسناد نتیجه گرفته امد که احتمالا مادها و پارس ها ابتدا در شمال غربی ایران ساکن بوده اند و بعدها به دلایلی به سرزمین های جنوبی رفته اند) و در نهایت مادها در نزدیکی همدان و پارس ها در استان فارس امروزی مستقر شدند. هم زمان با ورود آریایی ها ، قبایل مختلف دیگری ( که نژاد و هویت بیشتر انها هنوز دقیقا معلوم نشده) نیز وارد ایران شدند و هر کدام قلمرو کوچکی را به خود اختصاص دادن. از میان اقوام  شناخته شده آن دوران می توان به مانایی و اورارتو اشاره کرد که در اوایل هزاره اول پیش از میلاد ، حکومت های مستقلی در شمال غربی ایران تشکیل داده بودند. اقوام ناشناخته ی دیگری در مارلیک گیلان ، حسنلوی آذربایجان ، زیویه ی کردستان و… وجود داشتند که مدت کوتاهی در شمال و غرب ایران شاکن شدند.

تپه های مارلیک گیلان یکی از معروفترین محوطه های باستانی این دوره است. در بالای این تپه هه که در 14 کیلومتری شهرستان رودبار در استان گیلان قرار دارند ، بیش از 50 گور کشف شده است که داخل همه انها اشیای ارزشمند و منحصر به فردی چون پیکره سفالین انسان ، گاو کوهاندار و همچنین جام های زرین و سیمین با نقوش قلم زنی شده بسیار زیبا قرار داشت. از دیگر مناطق باستانی این دوره می توان به تپه های املش ، کلاردشت و عمارلو در استان های گیلان و مازندران ، تپه زیویه در استان کردستان، تپه حسنلو در استان آذربایجان غربی( گفتنی است قدمت اصلی تپه حسنلو به بیش از 7000 سال پیش برمی گردد ) و غار کلماکره در استان لرستان اشاره کرد. برخی از پژوهشگران معتقدند از آنجا که این مناطق مسیر ورود آریایی های مهاجر به ایران قرار داشته اند و قدمت آثار بدست آمده مربوط به همان دوران است ، احتمالا ساکنان این مناطق اجداد مادها و هخامنشی ها بوده اند ؛ اما از طرفی در دست نبودن کتیبه معتبری باعث شده است باستان شناسان نتوانند به طور قطع درباره ی هویت واقعی آنها اظهار نظر کنند.

نماهایی از تپه حسنلو - در نزدیکی شهرستان نقده - استان آذربایجان غربی